تؤی و عروسی سنتی
⭕️توْی دَبلریمیزدن «جوْشغۇن»
✍#علی_صمدی
«جوْشغۇن» یا «شوْشقۇن» آذربایجان توْیلاریندا اوْلان یادیرقانمیش رسملر و گله‌نکلردندیر. جوْشغۇن کلمه‌سی جوْشدۇرماق مصدریندن، آتی جوْشدۇرماق، چاپماق معناسیندادیر.
آذربایجان توْیلاریندا یئددی گۆنۆز، یئددی گئجه توْی چالینار، یاللی گئدیلر، عاشیق اوْخۇیار و شنلیک ائدیلردی. آلتینجی گئجه - خینا گئجه‌سی - توْیۇن لاپ شۇرلۇ گئجه‌سی و یئددینجی گۆن - گلین چیخارتماق - گۆنۆ توْیۇن لاپ قیزغین گۆنۆ ساییلاردی. بۇ گۆنده، گلینی آت بئلینه میندیریب، آتاسی ائویندن قایناتاسی ائوینه گتیرردیلر. آذربایجان ائللری ایناملارینا اساساً «آت مُراددیر». بۇ اۆزدن گلینین آت بئلینه مینمه‌سی و آتین بئلینده عُمر گۆن یوْلداشینا قوْوشماسێ اوْنۇن مُرادلارینا چاتماسی اۆچۆن بیر گؤسترگه‌دیر. بۇنا گوره «آت بئلینده گئتمک» آذربایجان قیزلاری اۆچۆن بیر «دعا دئییم» شکلی تاپیب. آغزی دعالی آغ‌بیرچک ننه‌لر گلینلیک حدّینه چاتمیش خانیم قیزلارا دئیردیلر: «قیزیم آت بئلینده گئده‌سن...» منه بیر ایچیم سۇ وئر.
ار ائوینه، آت بئلینده گئتمه‌ین قیزلار دا اوْلۇردۇ. اوْنلاری قاچیردیردیلار. بۇ جۆره ائولنمیش آذربایجان ائللرینده بیر نوع دۆشڲۆنلۆک ساییلاراق، خوْش قارشیلانمیردی. آما هر حالدا مشروع و قبول اوْلۇنان بیر سایاق ایدی. جوانلار بعضاً یوْخسۇللۇق و بعضاً عائله‌لرین راضیلاشمادیغینا گؤره بۇ یوْلۇ سئچملی و سێنامالی اوْلۇردۇلار.
گلین چیخارتما گۆنۆنۆن چئشیدلی دَبلری و رسملری وار ایدی کی، اوْنلارین بیری جوْشغۇن یا شوْشقۇن چیخارتماق ایدی. بۇ گله‌نک بئله ایدی: گلین گتیرمک اۆچۆن آغ‌ساققاللار و آغ‌بیرچکلر ایله یاناشی ائلین جوانلاری دا اؤز آتلاری و البته لاپ یاراشیقلی گئییملری ایله قیز ائوینه گئدردیلر. ائله کی، گلین آت بئلینه میندی، قیز ائوی، جوْشغۇنلار دسته‌سی‌نین آتلاری‌نین بوْینۇنا قیرمیزی یایلیقلار باغلایار، بئله‌لیکله اوْنلاری آغیرلایاردی. گلینین آتی سلام صلوات، گۆلله‌لرین آچیلیشی، آیدینلیق اوْلسون دئیه دالیسیجا سۇ سَپمک و آیری دبلر ایله یوْلا چیخان همن، جوْشغۇنلار آتلارینی جوْشدۇرۇب، بڲ ائوینه سارێ جۇماردێلار. بو هیجانلی بیر یاریش ایدی. بو یاریشدا ائلین سۇبای جوانلاری اشتراک ائیلردیلر. یاریشی شۇرلاندیرماق، هابئله گنجلر آراسیندا احتمالی داوا دالاشلاری یاتیرماق اۆچۆن بیر نئچه یاشلی و باجاریقلی آت مینن ده اوْنلارا قوْشۇلاردی! آما اوْنلار معمولاً یاریشین سوْن لحظه‌لری دالی چکیلیب، میدانی جوانلارا وئرردیلر. آخی بۇ یاریش، جوانلار اۆچۆن بیر معنادا، اؤلۆم قالێم یاریشی ایدی.
جوْشغۇنلارین گلمه‌سی توْی ائوینده، بؤیۆک ماراق و هیجانلا گؤزلَنردی. خصوصاً گنج قیزلار بو یاریشدا نشانلیلاری یا نشانلادیقلاری اوْغلانلارین اۇغۇرلارینی گؤزله‌دیکلرینه گؤره، ایکی قات تؤویشنه چکردیلر. بیر چوْخ قیزلار ایسه نشانلایاجاقلاری اوْغلانلاری بۇ یاریشدا سئچه‌جک ایدیلر. (فوتبال مربّی‌لری یاریشلاردا اوْیۇنچۇ سئچن کیمی!). جوْشغۇنلارین گلمه‌سی، گلینین گلمه‌سی‌نین مۇشتۇلۇقچۇسۇ ایدی. گؤرکنمیردی کیم گتیره‌جک؟ بۇ سوْرغۇ دؤڲۆنن اۆرکلرده دفعه‌لر ایله تکرار اوْلۇردۇ. نَمیر ایسه همان قیرمیزی یایلیق ایدی کی، قیز ائویندن جوْشغۇنلارا وئریلمیشدی. نهایت جوْشغۇنلار گلیب چاتاردی. اوْنلارین گلیشی توْی زۇرنانین مخصوص چالقێسێ، گۆلله‌لرین آچیلیشی و توْی آدامی‌نین گۆرۆلتۆلۆ آلقیشلاری ایله قارشیلاناردی. نمیری گتیرن بیرینجی اوْغلانین آتی، خصوصی قارشیلاناردی. بَڲین آتاسی قاباغا چیخیب، نمیری گتیرنه بیر کلّه قند یا بیر قوْچ بلکه ده بیر اؤکۆز باغیشلاردی. بعضاً ده یاشلی بیر قادین ایرلی کئچیب، نمیری گتیره‌نین بوْینۇنا قیرمیزی بیر یایلیق سالاردی. بۇ یعنی: «قیزمیزی سنه وئرمَڲه حاضیریق!»
جوْشغۇن یا شوْشقۇن رسمینه آذربایجانین بعضی یئرلرینده «سۆرَک» ده دئییرلر. سۆرَک، سۆرمک ریشه‌سیندن آت سۆرمک، آت مینمک معناسیندادێر. بؤیۆک شاعر «صمد وۇرغۇن»ۇن بو مصراعلاریندا جوْشغۇن یا سۆرَک رسمینه اشاره‌لر وار:
بیر یئرده دینجلیب، دۇرمادێن بیر آن
کئچدین دره‌لردن، آشدێن داغلاردان
گاه قێلێنج اوْیناتدێن، گاه نشان آتدێن
تۇراجلێ چؤللرده سن آت اوْیناتدێن
سن ده ایگیدلرله چێخێب سۆرَگه
توْیلارین نَمیری منیمدیر دئیه
اؤز کَهَر آتینی چاپدێن دؤرد نالا
قوْیمادێن نمیری باشقاسێ آلا...
جوانلاریمیز، توْیلاریمیزدا جوْشغۇن دَبینی دیریلتسه‌لر، آی اوْلار!!!
✍#علی_صمدی
«جوْشغۇن» یا «شوْشقۇن» آذربایجان توْیلاریندا اوْلان یادیرقانمیش رسملر و گله‌نکلردندیر. جوْشغۇن کلمه‌سی جوْشدۇرماق مصدریندن، آتی جوْشدۇرماق، چاپماق معناسیندادیر.
آذربایجان توْیلاریندا یئددی گۆنۆز، یئددی گئجه توْی چالینار، یاللی گئدیلر، عاشیق اوْخۇیار و شنلیک ائدیلردی. آلتینجی گئجه - خینا گئجه‌سی - توْیۇن لاپ شۇرلۇ گئجه‌سی و یئددینجی گۆن - گلین چیخارتماق - گۆنۆ توْیۇن لاپ قیزغین گۆنۆ ساییلاردی. بۇ گۆنده، گلینی آت بئلینه میندیریب، آتاسی ائویندن قایناتاسی ائوینه گتیرردیلر. آذربایجان ائللری ایناملارینا اساساً «آت مُراددیر». بۇ اۆزدن گلینین آت بئلینه مینمه‌سی و آتین بئلینده عُمر گۆن یوْلداشینا قوْوشماسێ اوْنۇن مُرادلارینا چاتماسی اۆچۆن بیر گؤسترگه‌دیر. بۇنا گوره «آت بئلینده گئتمک» آذربایجان قیزلاری اۆچۆن بیر «دعا دئییم» شکلی تاپیب. آغزی دعالی آغ‌بیرچک ننه‌لر گلینلیک حدّینه چاتمیش خانیم قیزلارا دئیردیلر: «قیزیم آت بئلینده گئده‌سن...» منه بیر ایچیم سۇ وئر.
ار ائوینه، آت بئلینده گئتمه‌ین قیزلار دا اوْلۇردۇ. اوْنلاری قاچیردیردیلار. بۇ جۆره ائولنمیش آذربایجان ائللرینده بیر نوع دۆشڲۆنلۆک ساییلاراق، خوْش قارشیلانمیردی. آما هر حالدا مشروع و قبول اوْلۇنان بیر سایاق ایدی. جوانلار بعضاً یوْخسۇللۇق و بعضاً عائله‌لرین راضیلاشمادیغینا گؤره بۇ یوْلۇ سئچملی و سێنامالی اوْلۇردۇلار.
گلین چیخارتما گۆنۆنۆن چئشیدلی دَبلری و رسملری وار ایدی کی، اوْنلارین بیری جوْشغۇن یا شوْشقۇن چیخارتماق ایدی. بۇ گله‌نک بئله ایدی: گلین گتیرمک اۆچۆن آغ‌ساققاللار و آغ‌بیرچکلر ایله یاناشی ائلین جوانلاری دا اؤز آتلاری و البته لاپ یاراشیقلی گئییملری ایله قیز ائوینه گئدردیلر. ائله کی، گلین آت بئلینه میندی، قیز ائوی، جوْشغۇنلار دسته‌سی‌نین آتلاری‌نین بوْینۇنا قیرمیزی یایلیقلار باغلایار، بئله‌لیکله اوْنلاری آغیرلایاردی. گلینین آتی سلام صلوات، گۆلله‌لرین آچیلیشی، آیدینلیق اوْلسون دئیه دالیسیجا سۇ سَپمک و آیری دبلر ایله یوْلا چیخان همن، جوْشغۇنلار آتلارینی جوْشدۇرۇب، بڲ ائوینه سارێ جۇماردێلار. بو هیجانلی بیر یاریش ایدی. بو یاریشدا ائلین سۇبای جوانلاری اشتراک ائیلردیلر. یاریشی شۇرلاندیرماق، هابئله گنجلر آراسیندا احتمالی داوا دالاشلاری یاتیرماق اۆچۆن بیر نئچه یاشلی و باجاریقلی آت مینن ده اوْنلارا قوْشۇلاردی! آما اوْنلار معمولاً یاریشین سوْن لحظه‌لری دالی چکیلیب، میدانی جوانلارا وئرردیلر. آخی بۇ یاریش، جوانلار اۆچۆن بیر معنادا، اؤلۆم قالێم یاریشی ایدی.
جوْشغۇنلارین گلمه‌سی توْی ائوینده، بؤیۆک ماراق و هیجانلا گؤزلَنردی. خصوصاً گنج قیزلار بو یاریشدا نشانلیلاری یا نشانلادیقلاری اوْغلانلارین اۇغۇرلارینی گؤزله‌دیکلرینه گؤره، ایکی قات تؤویشنه چکردیلر. بیر چوْخ قیزلار ایسه نشانلایاجاقلاری اوْغلانلاری بۇ یاریشدا سئچه‌جک ایدیلر. (فوتبال مربّی‌لری یاریشلاردا اوْیۇنچۇ سئچن کیمی!). جوْشغۇنلارین گلمه‌سی، گلینین گلمه‌سی‌نین مۇشتۇلۇقچۇسۇ ایدی. گؤرکنمیردی کیم گتیره‌جک؟ بۇ سوْرغۇ دؤڲۆنن اۆرکلرده دفعه‌لر ایله تکرار اوْلۇردۇ. نَمیر ایسه همان قیرمیزی یایلیق ایدی کی، قیز ائویندن جوْشغۇنلارا وئریلمیشدی. نهایت جوْشغۇنلار گلیب چاتاردی. اوْنلارین گلیشی توْی زۇرنانین مخصوص چالقێسێ، گۆلله‌لرین آچیلیشی و توْی آدامی‌نین گۆرۆلتۆلۆ آلقیشلاری ایله قارشیلاناردی. نمیری گتیرن بیرینجی اوْغلانین آتی، خصوصی قارشیلاناردی. بَڲین آتاسی قاباغا چیخیب، نمیری گتیرنه بیر کلّه قند یا بیر قوْچ بلکه ده بیر اؤکۆز باغیشلاردی. بعضاً ده یاشلی بیر قادین ایرلی کئچیب، نمیری گتیره‌نین بوْینۇنا قیرمیزی بیر یایلیق سالاردی. بۇ یعنی: «قیزمیزی سنه وئرمَڲه حاضیریق!»
جوْشغۇن یا شوْشقۇن رسمینه آذربایجانین بعضی یئرلرینده «سۆرَک» ده دئییرلر. سۆرَک، سۆرمک ریشه‌سیندن آت سۆرمک، آت مینمک معناسیندادێر. بؤیۆک شاعر «صمد وۇرغۇن»ۇن بو مصراعلاریندا جوْشغۇن یا سۆرَک رسمینه اشاره‌لر وار:
بیر یئرده دینجلیب، دۇرمادێن بیر آن
کئچدین دره‌لردن، آشدێن داغلاردان
گاه قێلێنج اوْیناتدێن، گاه نشان آتدێن
تۇراجلێ چؤللرده سن آت اوْیناتدێن
سن ده ایگیدلرله چێخێب سۆرَگه
توْیلارین نَمیری منیمدیر دئیه
اؤز کَهَر آتینی چاپدێن دؤرد نالا
قوْیمادێن نمیری باشقاسێ آلا...
جوانلاریمیز، توْیلاریمیزدا جوْشغۇن دَبینی دیریلتسه‌لر، آی اوْلار!!!
همه توضیحات ...